JAK ANALIZOWAĆ LIRYKĘ?
1. Analiza to badanie pewnej całości poprzez wyodrębnienie jej cech, części lub składników; rozpatrywanie jakiegoś problemu, zjawiska z różnych stron w celu jego zrozumienia lub wyjaśnienia.
Etapy analizy utworu lirycznego:
- konstrukcja podmiotu lirycznego
- opis sytuacji lirycznej
- budowa (kompozycja) świata przedstawionego
- ukształtowanie stylistyczne tekstu
- ukształtowanie wersyfikacyjne utworu
Należy pamiętać, że analiza powinna potwierdzać spostrzeżenia zawarte w hipotezie interpretacyjnej i pełnić funkcję argumentacyjną.
2. Podział liryki ze względu na sposób uobecniania się podmiotu lirycznego (konstrukcja podmiotu lirycznego) - podmiot liryczny zawsze uobecnia się poprzez formy czasownika!
|
Liryka |
Forma wypowiedzi |
Charakterystyka |
Objaśnienia |
|
Bezpośrednia |
1. os. l.poj. ("ja") |
Podmiot liryczny ujawnia wprost swe myśli i przeżycia, nie usiłując ich obiektywizować; forma najbardziej typowa dla liryki |
Liryka osobista: podmiot liryczny sugeruje, że jest tożsamy z autorem zewnętrznym |
|
Pośrednia |
3. os., (niekiedy bezosobowo lub jako dialog) |
Podmiot liryczny pozostaje mniej lub bardziej ukryty; świat przedstawiony jest ukazywany jako autonomiczny, ale w sposób bardziej emocjonalny niż w epice i dramacie. |
Liryka opisowa: osobista perspektywa ujawniona jest w sposobie opisywania przedmiotów, zdarzeń, krajobrazu. |
|
Podmiotu zbiorowego |
1. os. l.mn. |
Podmiot liryczny występuje jako "my"; najczęściej jest to grupa osób związana wspólnym odczuwaniem; odbiorca ma wrażenie, że autor zewnętrzny wypowiada się w imieniu wielu osób w tym i w jego własnym. |
|
|
Inwokacyjna (liryka apelu) |
2. os. ("ty", "wy") |
Podmiot liryczny występuje jawnie kierując swą wypowiedź do określonego adresata i to ów adresat (mniej lub bardziej określona osoba, grupa osób, personifikacja pewnej idei itp.) stanowi ośrodek wypowiedzi (liryczny "ty") |
|
Podział liryki ze względu na tematykę
|
Typ liryki |
Temat |
Typowe gatunki |
Przykłady |
|
Miłosna |
Miłość jako zjawisko lub też konkretne przeżycie miłosne związane z określoną osobą |
Erotyki: zbiorowa nazwa dowolnych utworów o tematyce miłosnej. |
Adam Mickiewicz "Niepewność" (Gdy cię nie widzę, nie wzdycham, nie płaczę...) |
|
Refleksyjno- |
Istota bytu, los człowieka, możliwość poznania świata, zagadnienia etyczne, przekonania światopoglądowe. |
Różne gatunki, np. pieśń, oda,hymn |
Jan Kochanowski, "Pieśń IX" (Nie porzucaj nadzieje, jakoć się kolwiek dzieje...) |
|
Religijna |
Bóg, obrzędowość religijna, nadprzyrodzony cel życia. |
Hymn, pieśń, psalm. |
"Bogurodzica" |
|
Patriotyczno- |
Dobro wspólne, troski i problemy całości społeczeństwa, naród. |
Często gatunki podniosłe, pieśni i formy dłuższe, z pogranicza epiki. |
Maria Konopnicka "Rota"; |
|
Agitacyjno- |
Cele działania określonej grupy ludzi, mobilizowanie do określonych zachowań. |
Różne gatunki podniosłe, np. pieśni, a również dość często satyryczne. |
Władysław Broniewski "Bagnet na broń" |
|
Autotema- |
Poeta, czynności poetyckie, poezja (jej istota i rola), utwór poetycki, język poetycki. |
Różne gatunki, ale częściej formy krótkie (elementy spotykane np. w poemacie dygresyjnym). |
Horacy "Exegi monumentum"; |
http://stylistyka.aun.pl/liryka.html
3.Sytuacja liryczna - nastrój, okoliczności, sytuacja wypowiedzi: kiedy? w jakim okolicznościach? Typowe sytuacje liryczne:
Wyznanie: wypowiedź o emocjach podmiotu lirycznego, ekspresja uczuć, intymność; zwykle tematyka miłosna
Spowiedź: wyznanie dramatycznych, wstydliwych treści, skrywanych przed światem, odstępujących od norm moralnych (np.Jestem mordercą, narzędziem tak ślepym jak miecz w ręku kata)
Zwrot do adresata: w wypowiedzi występuje „ty” liryczne, które konkretyzuje wyznanie podmiotu lirycznego, uściśla je, uwydatnia stopień zaangażowania podmiotu. W centrum wypowiedzi jednak – pozostaje „ja” liryczne. (np. Jeśli nie grzeszysz, jako mi powiadasz, czemu się, miła, tak często spowiadasz?)
Opis (osoby, sytuacji, miejsca): zwykle w poezji nie służy obiektywnemu prezentowaniu świata przedstawionego, lecz wyraża subiektywne emocje, stan ducha podmiotu, nawet ukrytego – liryka opisowa.
4.Kompozycja utworu literackiego to artystyczny zamysł ułożenia całości wypowiedzi. Dostrzeżenie tej struktury wypowiedzi pozwala na uporządkowaną analizę, na wyznaczenie sobie również obowiązkowych kroków tej analizy. Badając kompozycję zwracamy uwagę na następujące elementy:
•podział na obrazy poetyckie,
•odnalezienie ewentualnej dominanty, klamry lub osi kompozycyjnej,
•zmiany nastroju lub obrazowania,
•części problemowe (tematyczne).
5.Analiza (wskazanie i określenie funkcji) środków stylistycznych powinna uwzględniać następujące poziomy języka:
- fonetyczny (np. aliteracja, onomatopeja, instrumentacja głoskowa, homonimia)
- słowotwórczy (np. zdrobnienia, zgrubienia, neologizmy słowotwórcze)
- leksykalny (np. dialektyzmy, archaizmy, frazeologizmy, kolokwializmy)
- semantyczny (np. epitety, porównania, metafory, symbole, oksymorony, personifikacja, synestezja)
- składniowe (np. apostrofy, pytania retoryczne, paralelizm, anafora, antyteza, przerzutnia, inwersja, elipsa)
6.Błędy analityczne najczęściej dotyczą:
- streszczania lub parafrazowania fragmentów utworu (np. w pierwszej strofie podmiot liryczny... w drugiej strofie podmiot liryczny...itd.),
- budowania katalogu środków stylistycznych (brak opisu funkcji dostrzeżonych środków stylistycznych),
- braku odpowiedzi na cztery podstawowe pytania: kto mówi (podmiot liryczny), do kogo mówi (adresat liryczny), o czym mówi (sytuacja liryczna; hipoteza interpretacyjna) i jak mówi? (styl i język wypowiedzi; środki stylistyczne i ich funkcja),
- braku rozróżniania kategorii: autor – podmiot liryczny – poeta (mechaniczne utożsamianie podmiotu lirycznego z autorem), a także relacji: podmiot liryczny – bohater liryczny,
- braku wniosków wynikających ze spostrzeżeń analitycznych (czyli brak podporządkowania analizy hipotezie interpretacyjnej),
- schematów językowych i interpretacyjnych (np. stereotypów patriotyczno-martyrologicznych w interpretacji poezji romantycznej i wojennej).
Jarosław Olczak