ŚRODKI STYLISTYCZNE
ŚRODKI STYLISTYCZNE to elementy języka, które mają na celu pobudzenie wyobraźni odbiorcy i wywołanie określonych emocji; pozwalają w sposób sugestywny i oryginalny wyrażać myśli i uczucia nadawcy (podmiotu lirycznego); rzadko występują w języku codziennym; są cechą dystynktywną (wyróżniającą) utwór poetycki.
Aliteracja
Powtórzenie jednakowych układów głoskowych na początku kolejnych wersów lub sąsiadujących ze sobą wyrazów, jeden ze sposobów instrumentacji głoskowej, np.:
na mieście wymieniają twarze na maski
malowane Na mieszki
miętoszone Na miski
miedziane Na miazgi
macerowane Na mózgi
mielone Pospiesz się wymień
Wiktor Woroszylski, Jesteś
Aliteracja jest często używana w poezji ludowej.
Anafora
Celowe powtórzenie tego samego słowa lub zwrotu na początku kolejnych segmentów wypowiedzi. Funkcją anafory jest wzmocnienie spójności tekstu i podkreślenie walorów brzmieniowych wiersza.
To ja, Kasandra.
A to jest moje miasto pod popiołem,
A to jest moja laska i wstążki prorockie,
A to jest moja głowa pełna wątpliwości[…].
Wisława Szymborska, Monolog dla Kasandry
Animizacja
Polega na nadawaniu przedmiotom, pojęciom abstrakcyjnym cech istot żywych, np.:
Oddycha miasto ciemne długimi wiekami
K.K. Baczyński, Oddycha miasto...
Antropomorfizacja
Polega na przypisywaniu zjawiskom natury, pojęciom abstrakcyjnym, zwierzętom, przedmiotom cech fizycznych i psychicznych właściwych człowiekowi, np.:
O Wierchu, ty Wierchu Lodowy (...) nieraz się pytasz.
J. Kasprowicz, Księga ubogich
Antyteza
Zestawienie w jedną całość treściową dwóch przeciwstawnych określeń. Służy zwiększeniu ekspresji wypowiedzi, np.:
Leżysz zabity i jam też zabity,
Ty – strzałą śmierci, ja – strzałą miłości,
Ty krwie, ja w sobie nie mam rumianości,
Ty jawne świece, ja mam płomień skryty
J.A. Morsztyn, Do trupa
Apostrofa
Bezpośredni, często patetyczny, zwrot do osoby, bóstwa, upersonifikowanej idei lub przedmiotu, występujący najczęściej w przemówieniu lub uroczystym utworze poetyckim( np. odzie). Zaliczana do figur retorycznych, np.:
Czego chcesz od nas, Panie (...)
J. Kochanowski, Pieśń XXV
Młodości! dodaj mi skrzydła!
Niech nad martwym wzlecę światem
W rajską dziedzinę ułudy.
A. Mickiewicz, Oda do młodości
Elipsa
Wyrzutnia. Pominięcie jakiegoś składnika, dającego się odtworzyć na podstawie kontekstu wypowiedzi. Zadaniem elipsy jest imitacja mowy potocznej, przyspieszenie wypowiedzi i kondensacja treści. Figura poetycka zmuszająca czytelnika do wypełnienia powstałej luki. Eliptyczność stylu poetyckiego pojawia się w poezji o ambicjach filozoficznych i moralistycznych (C. K. Norwid, Cz. Miłosz).
Pokój — szczęśliwość; ale bojowanie
Byt nasz podniebny
M. Sęp Szarzyński, Sonet IV
Eufemizm
Wyraz lub zwrot zastępujący inne wyrazy, które z różnych powodów wydają się być zbyt dosadne lub nieprzyzwoite. Przykłady eufemizmów: "odszedł, zasnął w Panu" - zamiast umarł.
Jak tworzyć eufemizmy?
• Przez dwuznaczności i aluzje, zwłaszcza na tle seksualnym, będącym w wielu kulturach tematem tabu.
• Przez metafory i abstrakcję (mieć poprzestawiane na strychu, wylewać za kołnierz, pikantny film).
• Przez zmiany fonetyczne (kurka, huk, urwał nać).
• Przez peryfrazę (zastąpienie wyrazu szeregiem innych, np. miejsce ostatniego spoczynku zamiast cmentarza, nie stroni od alkoholu zamiast nałogowo pije).
Gradacja
Uszeregowanie elementów rosnąco lub malejąco. Figura polegająca na uszeregowaniu składników wypowiedzi pod względem znaczeniowym w porządku nasilania się (gradacja rosnąca) lub słabnięcia (gradacja opadająca). Służy wzmocnieniu ekspresji wypowiedzi. Często wykorzystywana w poezji barokowej, np.:
Twe oczy, skąd Kupido na wsze ziemskie kraje,
Córo możnego króla, harde prawa daje,
Nie oczy, lecz pochodnie dwie nielitościwe,
Które palą na popiół serca nieszczęśliwe.
Nie pochodnie, lecz gwiazdy, których jasne zorze
Błagają nagłym wiatrem rozgniewane morze.
Nie gwiazdy, ale słońca pałające różno,
Których blask śmiertelnemu oku pojąć próżno.
Nie słońca, ale nieba (...)
D. Naborowski, Na oczy królewny angielskiej
Hiperbola
Wyolbrzymienie. Hiperbola jest środkiem stylistycznym, rodzajem przenośni, w której dana rzecz opisywana jest celowo w sposób wyolbrzymiony. Służy nacechowaniu danego wyrazu, zwrotu lub wypowiedzi dużą ilością emocji oraz zwiększeniu jego znaczenia i nadania odpowiedniego zabarwienia emocjonalnego (zazwyczaj negatywnego). Przeciwieństwem hiperboli jest litota.
Przykłady:
• Mówiłem ci milion razy: posprzątaj swój pokój!
• Ta walizka jest ciężka jak słoń
• Popełniasz ogromny błąd!
• Zjadłbym konia z kopytami!
Inwersja
Szyk przestawny zdania. Figura, która polega na zamianie naturalnego szyku w zdaniu, nadaje wypowiedzi ton uroczysty albo podkreśla znaczeniowo jedno ze słów, np.:
Chcą być widzem dzikich bojów,
Już u zwierzyńca podwojów
Król zasiada.
A. Mickiewicz, Rękawiczka
Litota
Figura retoryczna polegająca na osłabieniu wydźwięku danego określenia poprzez zastąpienie go jego zaprzeczonym antonimem. Np. mówiąc niegłupi zamiast mądry łagodzimy naszą wypowiedź. Warto nadmienić, że litota, w przeciwieństwie do eufemizmu, służy łagodzeniu określeń nie tylko negatywnych, ale też pozytywnych i neutralnych, np.:
Czy to także twoje dzieło, Gandalfie, drogi przyjacielu? - spytał Theoden. - Niemałych rzeczy dokonałeś w ciągu wieczora i jednej nocy!
J.R.R. Tolkien, Władca Pierścieni - tom II - Dwie Wieże
Metonimia
Inaczej zamiennia. Zastąpienie nazwy przedmiotu nazwą innego przedmiotu, będącego z nim w związku.
Jak tworzyć metonimię?
Podanie autora zamiast dzieła (czytać Sienkiewicza zamiast czytać Potop, nudzić się Mickiewiczem zamiast nudzić się trzecią częścią Dziadów).
Podanie nazwy kraju lub miasta zamiast ich mieszkańców lub instytucji i odwrotnie (cała Polska wita papieża zamiast Polacy witają papieża, Warszawa walczy zamiast warszawiacy walczą).
Podanie symbolu w miejsce zjawiska (lub rzeczy), które ten symbol reprezentuje (zdobyć wieniec laurowy zamiast zdobyć pierwsze miejsce).
Podanie własności zamiast właściciela (na balu było pełno fraków zamiast na balu było pełno mężczyzn ubranych we fraki).
Podanie jednych przedmiotów zamiast innych, ale mających z nimi jakiś związek przyczynowy (pogasły okna zamiast pogasły światła w oknach).
Oksymoron
Epitet sprzeczny. Opozycja znaczeniowa wyrazu i jego określenia. Używany w celu uniezwyklenia wypowiedzi, metaforyzuje rzeczywistość (odrealnienie). Nielogiczność oksymoronu jest pozorna, w rzeczywistości podkreśla ona złożoność świata. Z tego właśnie powodu oksymorony spotykamy często w poezji baroku, np.:
I mrozem pałam, i ogniami leję [...] Mróz gorejący, a ogień lodowy [...] Żyjąc umieram, konam nieśmiertelnie.
J.A. Morsztyn, Vaneggio d’una Inamorata
Niektóre oksymorony wchodzą do powszechnego użycia, tracąc swoje paradoksalne, sprzeczne znaczenie. Takimi wyrażeniami są, np. wirtualna rzeczywistość, zimne ognie.
Onomatopeja
Dźwiękonaśladownictwo. Używany w poezji środek artystyczny polegający na takim dobieraniu wyrazów (istniejących w języku lub wymyślonych), aby naśladować swym brzmieniowo opisywane zjawisko lub dźwięki wydawane przez opisywany przedmiot., np.:
I dudni, i stuka, łomocze i pędzi,
A dokąd? A dokąd? A dokąd? Na wprost!
J. Tuwim, Lokomotywa
Paralelizm
W teorii języka paralelizmem składniowym nazywa się stosowanie ciągów zdań o takiej samej lub podobnej budowie. Jest to równoległe występowanie podobnych zdań lub poszczególnych słów w obrębie fragmentu tekstu. Powtórzenie schematu składniowego, np.
Stronami deszcze stronami pogoda
stronami czarno stronami zielono
stronami stepy a stronami woda
J. Iwaszkiewicz, Mapa pogody
Paralelizm w poezji pełni funkcje związane z instrumentacją głoskową (wzmacnia rytm, podkreśla rym).
Peryfraza
Inaczej omówienie. Środek stylistyczny, polegający na zastąpieniu nazwy określonego zjawiska/przedmiotu/postaci jego opisem. Sposób wzbogacenia i uatrakcyjnienia przedstawianych treści, np. zastąpienie wyrazu śmierć opisem sen żelazny, twardy, nieprzespany.
Pokój — szczęśliwość; ale bojowanie
Byt nasz podniebny: on srogi ciemności
Hetman i świata łakome marności
O nasze pilno czynią zepsowanie.
M. Sęp Szarzyński, Sonet IV
Nie należy mylić jej z parafrazą, czyli swobodną przeróbką tekstu. Odmianą peryfrazy jest eufemizm.
Wykrzyknienie
Inaczej eksklamacja. Wyraz, grupa wyrazów lub zdanie wykrzyknikowe, często urwane, wtrącone bądź będące wyrazem emocjonalnego zaangażowania mówiącego, np. O rety!Tam do licha! Super!
Wykrzyknienie wyraża zazwyczaj emocje nadawcy w konkretnej chwili – wstręt, zachwyt, zaskoczenie. Może mieć również formę apostrofy (Młodości! dodaj mi skrzydła!)
Zeugma
Figura retoryczna polegająca na jednoczesnym użyciu pojęć:
• w znaczeniu dosłownym i przenośnym
np. doprowadziła do porządku ubranie i myśli
• konkretnych i abstrakcyjnych
np. ojczyźnie oddali uczucia i krew
• różniących się rodzajem, liczbą, przypadkiem itp.
np. w jej ogrodzie rosły przeróżne kwiaty i stara grusza
Także każdy przypadek paralelizmu lub elipsy, w którym jeden element nadrzędny A odnosi się do dwóch lub więcej elementów podrzędnych B i C (np. otworzyła drzwi i serce dla biednej sieroty zamiast otworzyła drzwi i otworzyła serce dla biednej sieroty – wyrzucamy ze zdania drugi czasownik, pierwszy mianujemy elementem nadrzędnym, drzwi i serce zaś – elementami podrzędnymi).
Nieumiejętne użycie zeugmy może prowadzić do błędów składniowych, np.: Wolny czas można miło spędzić z i bez książki.
TRENING CZYNI MISTRZA
Zadanie 1.
Podaj nazwę środka stylistycznego:
- umierać ze zmęczenia;
- klasa poszła do teatru;
- mijać się z prawdą;
- zmieniła fryzurę i męża;
- tysiąc razy cię prosiłem;
- ziemio wonna winna i łunna;
- Pan baron w domu? — spytał;
- kolory się gryzą;
- u stóp góry;
- dostać Nobla.
Jarosław Olczak
BIBLIOGRAFIA
Słownik terminów literackich, pod red. J. Sławińskiego, Wrocław - Warszawa - Kraków 2005