TOPOSY KULTURY EUROPEJSKIEJ
I. TOPOS I TOPIKA
Topos (miejsce wspólne) – stały, powtarzający się motyw, który często występuje w obrębie literatury i sztuki danej cywilizacji. Wskazuje na jedność kulturową kontynentu i na istnienie pierwotnych wzorców myślenia człowieka, wspólny schemat postrzegania świata. Topos to uniwersalny obraz - będący wyobrażeniem świata - funkcjonujący w różnych dziedzinach sztuki (w literaturze, sztukach plastycznych, muzyce).
Kontynuacje topiczne są dowodem ciągłości kultury, wiele z nich ma swoje źródło w antyku i tekstach biblijnych. Trwałość toposów wynika z ich związków z archetypami. Pojęcie to, wprowadzone przez psychologa Carla Gustava Junga, oznacza przechowywane w zbiorowej nieświadomości prawzorce, które są dziedziczone z pokolenia na pokolenie i dzięki temu skrycie oddziałują na ludzkie wyobrażenia oraz kierują ludzkimi zachowaniami.
Opisywaniem, porządkowaniem, ustalaniem znaczeń toposów w kulturze europejskiej zajmuje się topika, będąca zbiorem wszystkich toposów.
II. NAJWAŻNIEJSZE TOPOSY KULTURY EUROPEJSKIEJ
1. TOPOS THEATRUM MUNDI (TEATR ŚWIATA)
Ujmuje ludzki los jako rolę odgrywaną przez człowieka na scenie życia w teatrze, którym jest świat. Człowiek nie jest więc twórcą własnego losu, odgrywa rolę napisaną dla niego przez siłę wyższą - reżysera (Boga, Demiurga, fatum), jest więc aktorem, marionetką, kukiełką. Topos swoje źródło ma w filozofii platońskiej. Szczególnie popularny w renesansie. W komedii Szekspira "Jak wam się podoba" jedna z postaci mówi: Świat jest teatrem, aktorami ludzie, którzy kolejno wchodzą i znikają. A nad wejściem do teatru "The Globe" (wystawiał w nim swoje sztuki Szekspir) widniał napis: Totus mundus agit histrionem (Cały świat gra jakąś rolę).
Przykłady realizacji:
a) Jan Kochanowski "O żywocie ludzkim"
Naśmiawszy się nam i naszym porządkom,
Wemkną nas w mieszek, jako czynią łątkom.
Refleksja dotycząca losu ludzkiego (podmiot liryczny zbiorowy), podkreślenie przemijalności. Owe „one”, które wemkną nas do sakiewki, to tajemnicze i nienazwane siły, kierująca ludzkim losem. Człowiek jest zaledwie marionetką w ich rękach – ma jedynie do odegrania napisaną dla niego, nieistotną, rolę.
b) William Szekspir "Makbet"
Życie jest tylko przechodnim półcieniem,
Nędznym aktorem, który swoją rolę
Przez parę godzin wygrawszy na scenie,
W nicość popada - powieścią idioty,
Głośną, wrzaskliwą, a nic nie znaczącą.
Ostatni monolog Makbeta zawiera refleksje dotyczące bezsensu życia. Bohater stwierdza, że gra swoją rolę tyle czasu, ile przeznaczył dla niego autor. Gdy przychodzi moment pożegnania się z widownią, Makbet uświadamia sobie jak nieznaczące, marne było jego życie.
c) Bolesław Prus "Lalka"
Topos ten pojawia się zarówno w rozmyślaniach Wokulskiego:
Świat podobny jest do amatorskiego teatru więc nieprzyzwoicie jest pchać się w nim do ról pierwszych, a odrzucać podrzędne. Wreszcie, każda rola jest dobra, byle grać ją z artyzmem i nie brać jej zbyt poważnie.
jak i Rzeckiego:
Wszystkie te figury pan Ignacy nakręcał i jednocześnie puszczał w ruch. A gdy kogut zaczął piać łopocząc sztywnymi skrzydłami, gdy tańczyły martwe pary, co chwilę potykając się i zatrzymując, gdy ołowiani pasażerowie pociągu, jadącego bez celu, zaczęli przypatrywać mu się ze zdziwieniem i gdy cały ten świat lalek, przy drgającym świetle gazu, nabrał jakiegoś fantastycznego życia, stary subiekt podparłszy się łokciami śmiał się cicho i mruczał: — Hi! hi! hi! dokąd wy jedziecie, podróżni?… Dlaczego narażasz kark, akrobato?… Co wam po uściskach, tancerze?… Wykręcą się sprężyny i pójdziecie na powrót do szafy. Głupstwo, wszystko głupstwo!… a wam, gdybyście myśleli, mogłoby się zdawać, że to jest coś wielkiego!…
d) Wisława Szymborska "Życie na poczekaniu"
Życie na poczekaniu.
Przedstawienie bez próby.
Ciało bez przymiarki.
Głowa bez namysłu.
Nie znam roli, którą gram.
Wiem tylko, że jest moja, niewymienna.
O czym jest sztuka,
zgadywać muszę wprost na scenie.
Metaforyka tekstu odnosi się do rzeczywistości teatralnej. „Życie na poczekaniu” – to niejako sztuka napisana naprędce, bez zastanowienia. Ludzka egzystencja jest również „przedstawieniem bez próby”. Prawa rządzące życiem zostają porównane do elementów teatru i dramatu (akcja, rola, rekwizyty i dekoracje). Podmiot liryczny jest jednak zmuszony do nieustannej improwizacji, a trema uniemożliwia mu wykonanie roli tak, jakby chciał. Co więcej, nawet nie zna scenariusza, więc nie wie, jak potoczy się akcja (zgadywać muszę wprost na scenie). Świadomość ta jest dla podmiotu lirycznego powodem egzystencjalnego lęku.
e) Pietro Longhi , Nosorożec w Wenecji, 1751
W malarstwie theatrum mundi jest najczęściej kojarzone z motywem maski - ukrywaniem własnej tożsamości. (Po szczegółowy opis obrazu odsyłam na stronę http://edusens.blogspot.com/2013/04/nosorozec-w-wenecji-odmalowany-przez.html)
2. TOPOS EXEGI MONUMENTUM (NIEŚMIERTELNA SŁAWA POETYCKA)
Przekonanie o ponadczasowości poezji i jej autora. Twórca nie umiera nigdy, nieśmiertelną sławę zapewnia mu jego poezja. Źródłem toposu jest oda Horacego "Exegi monumentum" i słynna fraza "non omnis moriar" (nie wszystek umrę).
Przykłady realizacji:
a) Jan Kochanowski "Pieśń XXIV (Niezwykłym i nie leda piórem opatrzony)"
O mnie Moskwa i będą wiedzieć Tatarowie,
I róznego mieszkańcy świata Anglikowie,
Mnie Niemiec i waleczny Hiszpan, mnie poznają,
Którzy głęboki strumień Tybrowy pijają.
Motyw sławy poetyckiej przekraczającej granice. Kochanowski - poeta doctus uważa swoją twórczość za dowód wielkości, świadectwo geniuszu.
b) Adam Mickiewicz "Ajudah"
Podobnie na twe serce, o poeto młody!
Namiętność często groźne wzburza niepogody;
Lecz gdy podniesiesz bardon, ona bez twej szkody
Ucieka w zapomnienia pogrążyć się toni
I nieśmiertelne pieśni za sobą uroni,
Z których wieki uplotą ozdobę twych skroni.
"Ajudah" to utwór zamykający cykl sonetów krymskich. Dwie tercyny zawierają przemyślenia podmiotu lirycznego na temat poezji. Burza w jego sercu jest chwilowa, ucicha gdy zostanie przeniesiona na karty kolejnego dzieła. Wspomniane przez podmiot liryczny wieńce, czyli nagroda, przysługują tylko tym poetom, których twórczość składa się z autentycznych uczuć.
c) Julian Tuwm "Do losu"
I smutnie brzmi: "Dum Capitolium..."
I śmieszne jest: "Non omnis moriar”
Tuwim nie potrafi, jak starożytny poeta Horacy, cieszyć się tym, że zostaną po nim utwory. Non omnis moriar – nie cały umrę – mówił najświetniejszy z twórców starożytności. Tuwimowi to nie wystarcza, dla niego sztuka jest czymś nietrwałym, ulotnym, podobnie jak ludzkie życie. Gorzką ironią zabarwiony jest czterowiersz Juliana Tuwima pt.: „Exegi monumentum”. Tytułowy pomnik nie jest symbolem chwały. To „kamień nadgrobny”.
d) Antoni Słonimski "Exegi monumentum"
Zostanie po mnie para butów,
Które wykonał mistrz nie lada (...)
Szlafrok kupiony w Tel-Avivie,
Koszule z Tokio, garnitury (...)
e) Czesław Miłosz "Oskarżyciel"
Czy dalej mówisz sobie: non omnis moriar?
O tak, niecały zginę, zostanie po mnie
Wzmianka w czternastym tomie encyklopedii
W pobliżu setki Millerów i Mickey Mouse.
Utwory Słonimskiego i Miłosza są polemiką z horacjańską maksymą "non omnis moriar". Po poecie zostanie co najwyżej "para butów" lub nieistotna wzmianka w encyklopedii.
3. TOPOS HOMO VIATOR (CZŁOWIEK WĘDRUJĄCY)
Wędrówka jako metafora ludzkiego losu, życia, dążenie do celu, poszukiwania siebie (wędrówka wewnętrzna - introspekcja), droga ku poznaniu. Wędrówka może mieć różny charakter: metafizyczny, edukacyjny, religijny. Źródłem toposu jest oczywiście mit o Odyseuszu i oparta na nim "Odyseja" Homera.
Przykłady realizacji:
a) Dante Alighieri "Boska komedia"
Utwór Dantego uważany jest za syntezę (summę) kultury i filozofii średniowiecza. "Boska komedia" to poemat epicki, podzielony na trzy części – Piekło, Czyściec i Raj. Każda część składa się z trzydziestu trzech pieśni pisanych tercyną. Dzieło przedstawia wędrówkę Dantego przez zaświaty. Jej początek przypada na Wielki Piątek 1300 roku, kiedy to Dante gubi się w ciemnym, gęstym lesie, po tym jak zboczył z właściwej ścieżki (symbol zagubienia człowieka w świecie):
W życia wędrówce, na połowie czasu,
Straciwszy z oczu szlak niemylnej drogi,
W głębi ciemnego znalazłem się lasu.
Przez piekło i czyściec prowadzi go Wergiliusz, w raju przewodniczką bohatera jest Beatrycze ( której pierwowzorem była przedwcześnie zmarła ukochana poety z czasów młodzieńczych).
Wędrówka stanowi dla głównego bohatera sposób na poznanie zaświatów i zrozumienie konsekwencji decyzji, jakie podejmują ludzie. Jest to zarówno podróż w znaczeniu dosłownym, ponieważ główny bohater rzeczywiście przemierza kolejne poziomy zaświatów, jak i symbolicznym, będącym wędrówką poprzez egzystencję człowieka, która kończy się poznaniem ideału.
b) Caspar David Friedrich, Wędrowiec nad morzem mgły, 1818, olej na płótnie
Caspar David Friedrich to niemiecki malarz, jeden z najwybitniejszych przedstawicieli malarstwa romantycznego. Na obrazie Wędrowiec nad morzem mgły widzimy człowieka w obliczu potęgi natury, nieposkromionej i groźnej. Wędrowiec to - zgodnie z duchem epoki – samotny indywidualista (jak np. Kordian wygłaszający monolog na górze Mont Blanc w zakończeniu II aktu dramatu J. Słowackiego). Mgła otacza szczyty gór, łączy się z niebem w jedną kolorystyczną całość (opozycja sacrum - profanum), może symbolizować przestrzeń metafizyczną ("spojrzenie w siebie"), wolność, tajemnicę świata. Światło podkreśla panteistyczne pojmowanie natury.
c) Joseph Conrad "Jądro ciemności"
Powieść Josepha Conrada ukazuje losy Charlesa Marlowa – kapitana małego statku parowego - podróżującego przez rzekę Kongo w głąb afrykańskiego kontynentu („przenikaliśmy wciąż głębiej i głębiej w jądro ciemności”), próbującego dotrzeć do prawdy o Kurtzu (metaforyczny aspekt wędrówki).
Aluzje do Boskiej komedii Dantego, sugerują odczytanie "jądra ciemności" jako synonimu ostatniego kręgu piekieł, w którym u Conrada przebywa Kurtz. (Marlow określił go jako człowieka, który „tkwił w nieprzeniknionej ciemności”). Warto też zwrócić uwagę na fakt, że statek Marlowa płynie w górę rzeki. Nadaje to jego wyprawie charakter symbolicznej podróży do źródeł ludzkości, do pierwotnego świata sprzed kolonizacji. Taką interpretację potwierdzają słowa samego Marlowa, który w mieszkańcach Afryki widzi swych przodków: najbardziej z wszystkiego przejmowała mnie właśnie myśl o ich człowieczeństwie – takim samym jak moje – myśl o moim odległym powinowactwie z tym dzikim, namiętnym wrzaskiem.
d) Konstanty Kawafis "Itaka" / Leopold Staff "Odys"
Jeżeli do Itaki wędrować zamierzasz,
życzyć sobie winieneś, by długa była wędrówka,
pełna przygód i doświadczeń.
Wśród twórców nawiązujących w XX wieku do eposu Homera wymienić można Kawafisa i Leopolda Staffa. W obydwu utworach życie to podróż - raczej przygoda niż bolesna tułaczka. Jej końcem w sensie egzystencjalnym jest śmierć (w utworze Staffa pojawia się symbol funeralny - „kamień z napisem”).
Każdy z nas jest Odysem,
Co wraca do swej Itaki.
U Staffa Odys to „homo viator” - człowiek wędrujący, skupia on bogactwo ludzkich doświadczeń: cierpienie, poszukiwanie sensu, pragnienie odnalezienia swojego miejsca na ziemi. W wierszu Staffa upragniona Itaka nie ma jednak charakteru doczesnego, ale jest przestrzenią ducha. Tak jak bohater Homera wraca do swej ojczyzny, żeby umrzeć, tak i my wędrujemy do wyznaczonego przez naturę celu - "ojczyzny wiecznej".
e) Edward Stachura "Wędrówka życie jest człowieka"
Wiersz ten powiązany jest z osobistymi przeżyciami poety, który słynął z zamiłowania do podróży i znaczną część swojego życia spędził na drogach i bezdrożach całego świata (Bliski Wschód, Norwegia, Szwajcaria, USA, Meksyk). Edward Stachura - nazywany twórcą "poezji czynnej" - zawiera sugestywny nakaz - idź!, który można skojarzyć z horacjańskim "carpe diem!". Wędrówka jest dla podmiotu lirycznego nie tylko celem, ale i sensem życia (Dopóki sił, Będę szedł! Będę biegł!). Ciągłe podróżowanie, poznawanie nowych ludzi i przestrzeni daje mu poczucie wolności. Poprzez nieustanną wędrówkę Stachura pragnie wypełnić dany mu czas.
4. TOPOS LABIRYNTU
Życie jak skomplikowany labirynt, z którego nie można wyjść, a czym dalej, tym trudniej (Symonides z Keos).
Labirynt w literaturze jest najczęściej wyobrażeniem skomplikowanego, zagmatwanego świata i zagubienia w nim człowieka, jego ograniczonych możliwości poznawczych, zawikłanej drogi do prawdy.
W centrum labiryntu znajduje się niebezpieczeństwo, potwór, niszczycielska siła lub miejsce święte. Labirynt może również być swego rodzaju modelem świata - poznając jego układ, porządek, zdobędziemy wiedzę o ładzie świata w całej jego różnorodności. Błądzenie po labiryncie bywa interpretowane jako przedzieranie się ku prawdzie lub zbawieniu. "Myślenie labiryntowe" jest głęboko zakorzenione w ludzkiej psychice, z reguły obejmuje obszary niejasne, pierwotne namiętności, lęki, miewa także sensy erotyczne.
Jako labirynt często opisywany jest mózg ludzki, bogactwo myśli człowieka. W sensie przenośnym labirynt oznacza zamęt, zamieszanie, skomplikowaną sytuację, trudną do rozwiązania sprawę.
Jednym ze źródeł toposu jest mit o Tezeuszu.
Przykłady realizacji:
a) Dante Alighieri "Boska komedia"
Utwór jest alegoryczną opowieścią o wędrówce Dantego - pielgrzyma przez Piekło, Czyściec i Raj. Piekło pokazuje świat podziemny z całym jego skomplikowaniem, choć jest to obszar uporządkowany, podzielony na kręgi, w których przebywają dusze grzeszników zależne od rodzaju popełnionego występku. Piekło u Dantego jest labiryntem doskonałym.
b) Bruno Schulz - „Sklepy cynamonowe”
Drohobycz - w którym rozgrywa się akcja utworu - ukazany został jako miasto – labirynt. Pierwotny cel wędrówki ulega zanikowi. Zastosowana w opowiadaniu konwencja oniryczna sprzyja kreowaniu rzeczywistości na wzór marzeń sennych. Niektóre ulice i budynki przypominają bohaterowi te znane z realiów, ale ulegają one deformacji.
Podróż trwała długo. Na tej bocznej, zapomnianej linii, na której tylko raz na tydzień kursuje pociąg – jechało zaledwie parę pasażerów. Nigdy nie widziałem tych wagonów archaicznego typu, dawno wycofanych na innych liniach, obszernych jak pokoje, ciemnych i pełnych zakamarków. Te korytarze załamujące się pod różnymi kątami, te przedziały puste, labiryntowe i zimne miały w sobie coś dziwnie opuszczonego, coś niemal przerażającego.
Poetycki opis nocnych krajobrazów miasta, narracja prowadzona z punktu widzenia dziecka i nieprawdopodobne zdarzenia sprawiają, że labirynt, jakim staje się przestrzeń miasta, jest dla bohatera fascynujący, nie budzi strachu.
c) Franz Kafka „Proces”
Franz Kafka w powieści-paraboli pt. Proces kreuje przestrzeń miasta i pomieszczeń na wzór labiryntu. Główny bohater, Józef K., poszukuje odpowiedzi na pytanie o przyczynę swojego procesu. Większość wydarzeń rozgrywa się w ciemnych, dusznych pomieszczeniach, w ciasnych mieszkaniach lokatorskich, w banku, w katedrze. Wszystko dzieje się w półmroku, w półcieniu, w mętnym świetle. Tak przedstawiona przestrzeń staje się dla bohatera nieprzyjazna . Znalazł się on w labiryncie (dosłownie i metaforycznie), z którego nie ma drogi wyjścia: K. zwrócił się ku schodom, by dojść do pokoju rozpraw, ale znowu przystanął, gdyż oprócz tych schodów zauważył w podwórzu jeszcze trzy różne klatki schodowe, a ponadto na końcu podwórza małe przejście, które zdawało się prowadzić na jeszcze inne podwórko.
d) Umberto Eco "Imię róży"
Powieść ma formę dziennika podróży spisanego przez narratora - Adsa z Melku. Akcja obejmuje wydarzenia mające miejsce we włoskim klasztorze w 1327 roku. "Imię róży" to postmodernistyczna powieść o nauce, historii, filozofii, teologii. Jednocześnie jest to kryminał osadzony w scenerii średniowiecznego opactwa.
Adso i Wilhelm z Baskerville błądzą w bibliotece - labiryncie znajdującej się w starym opactwie benedyktynów (zgromadzony został tutaj bogaty i bezcenny zbiór ksiąg). Błądzenie to może przypominać wędrówkę po zaświatach Dantego, którego „Boską Komedię” wspomina Wilhelm. Labirynt ten, jak pisze sam Eco przypomina kłącze, strukturę bez miejsca centralnego, co charakterystyczne jest dla postmodernizmu, który zakłada wieloznaczność, brak centrum i jednej prawdy. Świat nasz rodzajem labiryntu: wchodzącym - obszerny, chcącym wyjść - zbyt ciasnym się staje. Na podstawie książki Umberto Eco "Imię róży" Jean-Jacques Annaud zrealizował film fabularny pod tym samym tytułem (1986)
e) Incepcja, reż. Christopher Nolan, 2010
Film opowiada o ingerowaniu w ludzki umysł dzięki zaawansowanej technologii umożliwiającej wnikanie w marzenia senne. Głównym bohaterem filmu jest Dom Cobb (Leonardo DiCaprio) – mistrz w wydobywaniu sekretów ukrytych głęboko w podświadomości. W jednej ze scen Cobb prosi Ariadne (imię, oczywiście, nieprzypadkowe) o narysowanie labiryntu, którego przejście zajmuje przynajmniej minutę. Najlepszy z projektów bohaterki to w rzeczywistości utrwalone w kulturze odwzorowanie labiryntu Króla Minosa, skonstruowanego na jego zlecenie przez Dedala.
kadr z filmu Incepcja, reż. Ch. Nolan, 2010 (zdj. W. Pfister)
5. TOPOS ARKADII
Źródłem toposu są Bukoliki rzymskiego poety Wergiliusza. Geograficzna Arkadia to górzysta kraina na Peloponezie, gdzie pasterze wiedli spokojne, beztroskie życie. W sensie metaforycznym każda przestrzeń, w której człowiek czuje się szczęśliwy, ma wszystko, czego pragnie (kraina wiecznej szczęśliwości, biblijny raj, wyspy szczęśliwe, ziemia obiecana, Eden). Topos arkadii często jest powiązany z motywem małej ojczyzny (np. w "Panu Tadeuszu").
Przykłady realizacji:
a) Horacy "Beatus ille qui procul negotiis"
Horacy opisuje arkadyjską krainę. Szczęśliwy jest ten, kto może zaznać w niej życia. Autor dostrzega zalety obcowania z przyrodą:
Jak miło spocząć, kędy rośnie stary dąb,
Gdzie trawa bujna aż po pas.
Gdzie bieży nurt, ujęty w brzegów stromy zrąb,
Gdzie ptasząt skargą dźwięczy las,
Gałązki szemrzą, woda z szumem płynie hen,
A człeka wabi błogi sen!
Opisuje piękno wiejskiej krainy, radość płynącą z pracy, szczęście wynikające z uporządkowanego, harmonijnego życia.
b) Jan Kochanowski "Pieśń Świętojańska o Sobótce"
Wsi spokojna, wsi wesoła, który twej chwale zdoła? Renesansowy utwór - nawiązujący do Wergiliusza - głosi pochwałę życia na wsi, gdzie człowiek wiedzie uczciwe, dostatnie życie, z dala od zmartwień i zgiełku wielkiego świata. Człowiek potrafiący wykorzystać dary natury, żyje w spokoju, dobrobycie, w atmosferze rodzinnego szczęścia.
c) Konstanty Ildefons Gałczyński "Prośba o wyspy szczęśliwe"
A ty mnie na wyspy szczęśliwe zawieź,
wiatrem łagodnym włosy jak kwiaty rozwiej, zacałuj,
ty mnie ukołysz i uśpij, snem muzykalnym zasyp, otumań,
we śnie na wyspach szczęśliwych nie przebudź ze snu.
Podmiot liryczny to mężczyzna, który zwraca się do ukochanej z prośbą o zabranie go "na wyspy szczęśliwe" czyli odwzajemnienie miłosnego uczucia. Właśnie ono pozwoli na stworzenie intymnej, wewnętrznej arkadii.
d) Nicolas Poussin, Et in Arcadia Ego, ok. 1639, olej na płótnie
Na kamiennym grobowcu zostały wyryte słowa: Et in Arcadia ego (I ja byłem w Arkadii). Napis ten można interpretować jako refleksję dotyczącą przemijania - nawet w krainie szczęścia wszystko ma swój kres. Inne odczytanie zakłada, że są to słowa pochowanego tam zmarłego znaczące: I ja żyłem w Arkadii (tzn. doświadczyłem szczęścia).
Jarosław Olczak