POJĘCIE STYLU. STYLE FUNKCJONALNE POLSZCZYZNY
Styl to sposób ukształtowania wypowiedzi, polegający na świadomym wyborze określonych środków językowych odpowiednich ze względu na cel wypowiedzi nadawcy ("dobry" styl to styl dostosowany do danej sytuacji komunikacyjnej).
Styl wypowiedzi wynika z doświadczeń nadawcy, jego zasobu leksykalnego, obowiązujących w danym czasie założeń estetycznych, przyzwyczajeń społecznych, itp. Autor wypowiedzi, poprzez wybór stylu, może dążyć do podkreślenia swojej oryginalności albo powielać typowe cechy danego stylu. Dlatego możemy mówić o stylu indywidualnym (np. styl Żeromskiego, styl "Pana Tadeusza") lub stylu typowym (np. styl barokowy, styl potoczny).
Styl funkcjonalny to swego rodzaju konwencja językowa, dobór i organizacja środków językowych używanych w podobnych sytuacjach i w podobnych celach.
Zazwyczaj wyróżnia się następujące style funkcjonalne:
1. styl potoczny - znany wszystkim użytkownikom języka, stanowi pierwszą odmianę języka poznawaną od dzieciństwa, służy do tworzenia wypowiedzi spontanicznych, występuje zazwyczaj w komunikacji werbalnej (ustnej): odnosi się do realiów codzienności, dlatego jest konkretny, choć niepozbawiony metafor podkreślających obrazowość wypowiedzi; składnia często z przewagą równoważników, pojawiają się wyrazy nacechowane emocjonalnie (zdrobnienia i zgrubienia, słownictwo wartościujące, np. lafirynda, głupek) i wulgaryzmy; dygresyjność (zdania wtrącone) i potok składniowy (zdania urwane, równoważniki zdań), stałe związki frazeologiczne (np. wstać lewą nogą, iść na łatwiznę, urwać się z choinki); wykrzyknienia (ech!, o rany!); onomatopeje, (np. bach, trach, uff); zaimki wskazujące (to, ten, taki).
Obraz świata rekonstruowany ze stylu potocznego ma charakter antropocentryczny, co oznacza, że człowiek opisuje w nim świat z perspektywy własnej osoby. Do podstawowego zasobu słownictwa należą wyrażenia odnoszące się do elementarnych zachowań człowieka (części ciała, otoczenie, pożywienie, praca, zdrowie, kontakty z innymi ludźmi, ich ocena). Wypowiedzi potoczne są powiązane z konkretną sytuacją komunikacyjną i bezpośrednim kontaktem nadawcy i odbiorcy, dlatego wypowiedź jest wzbogacana o gest, mimikę i intonację.
Styl potoczny często wykorzystywany jest w literaturze współczesnej, np. w powieściach Doroty Masłowskiej.
Mogę ci nawet na głos poczytać, jak masz chęć - mówi ona, taka jest dobra, takie ma raptem dobre serce, dokarmia sikorki, ściera śliną wulgarne napisy w windzie, proszę proszę, niewidzialna ręka odbita z całej pety na mej twarzy. I ku memu zdziwieniu czyta mi w skrócie różne książki, czasem nawet ciekawe to są historie, cała Polska czyta dzieciom, a czy ty czytasz swemu dziecku? Szczególnie mnie rusza jedna taka baśń, co jeden gość, Zenon z imienia, dostaje w pysk kwasem na odlew, co za hardkor, myślę sobie, to pewnie gra wstępna, a potem jest już tylko bardziej, lecz tego już nie napisali, gdyż to było politycznie nierentownie.
D. Masłowska, Wojna polsko-ruska pod flagą biało-czerwoną
2. styl urzędowy - obowiązuje w dokumentach związanych z administracją, w kontaktach urzędów z obywatelami, w korespondencji między instytucjami,, w regulaminach, zbiorach przepisów. Charakteryzują go: brak słownictwa emocjonalnego i metaforycznego, stosowanie konwencjonalnych zwrotów (np. przepisy stosuje się w odniesieniu do...), używanie konstrukcji bezosobowych i strony biernej czasownika, precyzja, urzędowa nomenklatura (nazewnictwo).
Styl urzędowy (nazywany też kancelaryjnym) cechuje także dyrektywność (wyrażająca się w formułowaniu nakazów, zakazów, pozwoleń: należy, powinien, nie wolno). Wymóg precyzji powoduje, że teksty urzędowe budowane są według standardowych schematów, nakazujących wskazanie nazwy instytucji będącej nadawcą lub odbiorcą tekstu, daty, określenia sprawy, nazwania gatunku tekstu urzędowego (podanie, zarządzenie nr ...). Niektóre teksty urzędowe posługują się nawet specjalnymi drukami, formularzami gotowymi do wypełnienia.
3. styl naukowy – stosowany w specjalistycznych tekstach utrwalających i przekazujących wiedzę z danej dziedziny nauki. Cechy: duża liczba wyrazów specjalistycznych, jednoznaczność, brak elementów emocjonalnych, abstrakcyjność, logiczne uporządkowanie (służą temu np. podział na akapity, podrozdziały, itp.), skomplikowana składnia, zdania oznajmujące, obecność cytatów i przypisów, bibliografii, tabel, wykresów.
Cechą stylu naukowego jest odwoływanie się do racjonalnego myślenia, a także precyzyjność widoczna np. w dużym nasyceniu tekstów terminologią naukową. Terminy, wyrażenia językowe typowe dla danej dziedziny nauki stanowią w pojedynczych tekstach naukowych nawet 20-30% wszystkich słów. Ich cechą jest także wychodzenie poza ramy języka narodowego poprzez wykorzystanie słów pochodzących z np. języka łacińskiego czy angielskiego.
Odmianą stylu naukowego jest styl popularnonaukowy (styl publikacji mających na celu popularyzację zagadnień naukowych). Jego charakterystyczne cechy to: wyjaśnianie terminów specjalistycznych w przystępny sposób, obrazowość (porównania, przenośnie, analogie) ułatwiająca zrozumienie treści, dbałość o jednoznaczność i precyzję wywodu, obecność elementów oceniających i elementów impresywnych (mających przekonać odbiorcę do tez formułowanych przez autora).
4. styl publicystyczny – używany w publicystyce prasowej, radiowej i telewizyjnej, dotyczącej aktualnych spraw społecznych, politycznych, gospodarczych i kulturalnych. Tego typu wypowiedzi informują, ale także kształtują poglądy odbiorców.
Styl publicystyczny jest zależny od gatunku wypowiedzi. Styl artykułów publicystycznych charakteryzuje: łączenie informacji z perswazją, obecność elementów innych stylów (naukowego, potocznego), skrótowość, używanie środków stylistycznych, słownictwo oceniające i emocjonalne, uleganie modzie językowej, wywód oparty na serii argumentów i kontrargumentów, elementy językowe wpływające na odbiorcę (np. wyrażenia nacechowane pozytywnie lub negatywnie), wprowadzenie przykładów, wyrażenie przekonań autora (użycie 1. osoby liczby pojedynczej).
5. styl artystyczny - występuje w utworach literackich, jest bardzo zróżnicowany; możemy mówić o stylu epoki, konkretnego autora, gatunku. Sposób pisania i mówienia charakterystyczny dla tekstów, w których najistotniejsza jest funkcja estetyczna, poetycka języka. Stąd nagromadzenie środków stylistycznych, różnorodnej składni, bogatego słownictwa, posługiwanie się stylizacją językową.
Styl artystyczny czerpie ze wszystkich stylów językowych, z różnych odmian języka (terytorialnych, środowiskowych), Jego cechą najważniejszą jest proponowanie indywidualnej, oryginalnej u każdego twórcy wizji świata. Użycie środków językowych ma tę wizję uwiarygodnić.
6. styl retoryczny - to styl stosowany w publicznych przemówieniach, mowach politycznych, kazaniach, wykładach, przemówieniach okolicznościowych.
Charakteryzuje go występowanie: bezpośrednich zwrotów do adresatów (liczne apostrofy), środków mających przyciągnąć uwagę słuchaczy (aluzje literackie, parafrazy, hiperbole, powtórzenia, pytania retoryczne, wykrzyknienia), środków służących przekonaniu odbiorców (dominacja funkcji impresywnej), chwytów erystycznych (podważanie intencji rozmówcy, ironia, demagogia, taktyka pytań).
Przykładem zastosowania stylu retorycznego w literaturze są "Kazania sejmowe" Piotra Skargi:
Przezacni Panowie! Nie czyńcie z królestwa polskiego niemieckiego rzeskiego miasta, nie czyńcie malowanego króla jako w Wenecyjej. Bo weneckich rozumów nie macie i w jednym mieście nie siedzicie. Opatrzywszy wolności swoje, a nie mając żadnego uciśnienia ani tyranijej od swoich panów, onym jako pomazańcom Bożym wszytkie rządy zlecajcie. Wszak się mają kogo radzić, wszak mają prawa, z których namniej nie występują. Królikowie ci wszytko wam zepsują i was pogubią.
P. Skarga, Kazania sejmowe
Jarosław Olczak
BIBLIOGRAFIA
Współczesny język polski, red. J. Bartmiński, Lublin 2001
Style współczesnej polszczyzny, red. E. Malinowska, Kraków 2013