MĄDRY CZŁOWIEK TO TEN, KTÓRY ROZWIĄŻE KAŻDĄ KRZYŻÓWKĘ I SZKARADĘ. O PARONIMACH, CZYLI... WYRAZACH (PO)MYLONYCH
Chodzi mi o to, aby język giętki
Powiedział wszystko, co pomyśli głowa:
A czasem był jak piorun jasny, prędki,
A czasem smutny jako pieśń stepowa,
A czasem jako skarga nimfy miętki,
A czasem piękny jak aniołów mowa...
J. Słowacki, Beniowski, Pieśń V
Na przystawkę suchar:
Przychodzi policjant do księgarni:
- Poproszę episkopat.
- Chyba epidiaskop - dziwi się sprzedawczyni.
- Proszę pani, ja tu podejmuję diecezję!
- Chyba decyzję.
- No tak. Wie pani, w szkole nigdy nie byłem prymasem.
Dzisiaj weźmiemy na warsztat gramatyczny niespełnione marzenie Słowackiego o tym, aby język giętki powiedział wszystko, co pomyśli głowa. Niestety, w spontanicznych rozmowach zdarzają się nam freudowskie pomyłki i przejęzyczenia, czesto będące wynikiem podobnego ukształtowania artykulacyjnego używanych przez nas słów. Po prostu mylimy wyrazy, które brzmią podobnie, ale nie mają ze sobą nic wspólnego etymologicznie i znaczeniowo. Są to paronimy. Termin ten pochodzi od greckiego paronymios oznaczającego coś pochodnego (dosłownie ‘obok imienia’). Paronimy zaliczymy do dość popularnych lapsusów językowych (wydany na początku XXI wieku „Słownik paronimów, czyli wyrazów mylonych” rejestruje ok. 1000 haseł).
O pomyłkę nietrudno. Bo przecież wyrazy mogą się różnić zaledwie jedną głoską lub literą, np. magnes (źródło pola magnetycznego) i magnez (pierwiastek chemiczny); efektowny (zwracający uwagę) i efektywny (przynoszący korzyść), status (pozycja społeczna) i statut (zbiór przepisów). Albo układem głosek lub liter, np. pepita i pipeta, flirt i filtr.
Różnice prowadzące na manowce mogą dotyczyć także ilości głosek/liter/sylab - w różnych układach fonetycznych/graficznych - w mylonych wyrazach, np. cezura (punkt zwrotny) i cenzura (kontrola), megaloman (zarozumialec) i meloman (miłośnik muzyki), manifest (apel, odezwa) i manifestacja (pikieta, pochód).
Takie językowe pułapki czają się również w edukacji polonistycznej: mamy apostrof (znak graficzny w formie przecinka) i apostrofę (zwrot do adresata) głoskę (dźwięk) i zgłoskę (sylaba), parafrazę (przeróbka) i peryfrazę (zastąpienie słowa opisem).
Niecelowe użycie paronimu jest, rzecz jasna, błędem i prowadzi do nieporozumień, dając przy tym często efekt komiczny. W zapomnianej już dzisiaj tragifarsie G. Zapolskiej "Moralność pani Dulskiej" tytułowa bohaterka nie bez złośliwej satysfakcji stwierdza: Miałam secesję [zamiast: scysję] z konduktorem. W tego typu omyłki obfituje tzw. humor zeszytów szkolnych, np. jeden z uczniów podzielił się filozoficzną refleksją, nad którą nie sposób się nie zadumać:
Chrześcijanie mogą mieć tylko jedną żonę i to się nazywa monotonia.
Malapropizm (nieświadome użycie paronimu) często wykorzystywany jest także w dowcipach opartych na grze słownej, np:
Dzwoni pani do biura i pyta:
– Halo! Czy mogę rozmawiać z panem Janem Nowak?
– Tak to ja, tylko chciałem zaznaczyć, że ja się deklinuję.
– A to przepraszam, zadzwonię później.
Czytający poezję (np. Białoszewskiego czy Szymborską) być może zauważyli, że autorzy celowo stosują zabieg polegający na zestawieniu ze sobą wyrazów podobnie brzmiących (lub nawet homonimów) w celu uwypuklenia kontrastu między ich znaczeniami. Taka zamierzona kompilacja nosi nazwę paronomazji i jest jedną z figur retorycznych typowych dla poezji XX wieku:
Ma przyjechać do mnie Ania do Anina,
Ania z Manią, więc nie minie parę dni, a
Mania z Anią nie ominą mnie tu - i na
Imieniny me przyjadą do Anina.
(Julian Tuwim, Lament aniński)
Niewolna od bliźniaczych pomysłów jest także popkultura, o czym świadczy choćby utwór zespołu Maanam „Cykady na Cykladach” czy językowa gimnastyka twórców hiphopowych (np. tekst utworu Łony "Błąd").
Usterkom językowym mówimy stanowcze: "Nie"? Bynajmniej. (Uwaga! nie mylimy z paronimem przynajmniej). Bo, jak głosi hiszpańskie przysłowie: kto ma usta, ten popełnia błędy.
Jarosław Olczak
Bibliografia:
Słownik paronimów czyli wyrazów mylonych, red. M. Kita, E. Polański, Warszawa 2012
Markowski Andrzej, Kultura języka polskiego. Teoria. Zagadnienia leksykalne, Warszawa 2018
Alina Maciejewska, Paronimy, Poszukiwania relacji formy i treści w zabawie „grupami proporcjonalnych relacji", Uniwersytet Przyrodniczo-Humanistyczny w Siedlcach, Wydział Humanistyczny, Siedlce 2017
Mędrzak Joanna, Gry językowe w polskich dowcipach, Biblioteka Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2011
https://contentwriter.pl/paronimy/