Adaptacja filmowa czyli "twórcza zdrada"
Pojęcie adaptacji
Pojecie „adaptacja” pochodzi z języka łacińskiego (adapto – adaptatio: przystosowanie) i służyło w przeszłości do określania czynności dostosowania elementów nowych do wcześniej istniejących. Adaptacja filmowa jest terminem oznaczającym dzieła, które są transpozycjami utworów literackich i teatralnych; jest to - inaczej mówiąc - próba przełożenia istoty dzieła literackiego na język filmu (przekład intersemiotyczny). Scenariusz adaptacji jest zazwyczaj parafrazą oryginału literackiego. Ocenia się, że ponad połowa zrealizowanych filmów zawdzięcza swoje istnienie - w mniejszym lub większym stopniu - literaturze.
Jak powstaje adaptacja filmowa?
Punktem wyjścia jest utwór literacki (powieść, opowiadanie, dramat, rzadko tekst poetycki), na podstawie którego powstaje scenariusz, czyli literacki szkielet filmu. Pracuje nad nim scenarzysta (często we współpracy z reżyserem, niekiedy także - z aktorami, np. współautorami scenariuszy do filmów Richarda Linklatera "Przed zachodem słońca" oraz "Przed północą" są odtwórcy głównych ról: Ethan Hawke i Julie Delpy). To właśnie on wybiera wątki, bohaterów, wydarzenia, które znajdą się w filmie, decyduje o tym, na jakie sytuacje zostanie położony nacisk, a które zostaną zredukowane lub pominięte, dokonuje więc twórczej interpretacji dzieła literackiego. Na tym etapie zostają napisane dialogi (w większości zaczerpnięte z literackiego oryginału). Następnym krokiem jest opracowanie scenopisu, czyli przełożenie scenariusza na język filmu. Scenopis zawiera wskazówki dotyczące wyboru środków potrzebnych do realizacji filmu (rodzaj planu, ujęcia, ruchu kamer, oświetlenia, montażu itp.). Pod tym adresem: https://filmoteka.ceo.org.pl/sites/filmoteka.ceo.org.pl/files/kurs_otwarty/scenopis_popiol_i_diament_kursotwarty.pdf możecie odnaleźć fragm. scenopisu do filmu Andrzeja Wajdy "Popiół i diament", zrealizowanego na podstawie powieści Jerzego Andrzejewskiego pod tym samym tytułem.
Adaptacja filmowa jako "twórcza zdrada"
O licznych twórcach filmowych zwykło się mawiać, że z pietyzmem odtworzyli realia powieści, przenieśli 1:1 tekst literacki na ekran, ale to nie znaczy, że zrealizowali dobry film. Wiele adaptacji wcale nie stawia sobie za cel wizualizacji pierwowzoru, czyniąc z premedytacją odstępstwa od oryginału. Mogą być one reinterpretacją tekstu literackiego czy nawet dekonstrukcją oryginału. Pierwowzór literacki jest dla adaptacji jedynie punktem odniesienia. W czasie odbioru filmu widz nie powinien porównywać obrazu z tekstem oryginału, szukając rozbieżności. Gdyż to nie wierność pierwowzorowi literackiemu świadczy o wartości filmu, ale ..."twórcza zdrada". Odwołując się do frazeologii biblijnej, można powiedzieć, że film dochowuje wierności albo "literze" oryginału albo - jego "duchowi". W tym drugim przypadku mamy do czynienia z adaptacją, w której całkiem swobodnie traktowano tekst literacki, ale dochowano wierności ogólnemu przesłaniu i idei dzieła, adaptując jedynie pewne jego cechy i właściwości, które są "esencją" książki. Metaforycznie taki sposób adaptowania nazywa się "twórczą zdradą" - interpretacją tekstu literackiego za pomocą oryginalnego języka filmowego Celem adaptacji jest zrealizowanie filmu, który będzie zawierał interesującą fabułę i przedstawiał wiarygodnych bohaterów. Znajdując w tekście literackim materiał odpowiedni dla siebie, scenarzysta i reżyser będą próbowali przede wszystkim opowiedzieć go"własnym językiem", realizując autorski (a nie odtwórczy) film; troska o oryginał literacki nie będzie zaprzątała ich uwagi (wierne adaptacje są zazwyczaj filmami nieudanymi).
Najlepsze adaptacje filmowe (subiektywny przegląd)
1. To nie jest kraj dla starych ludzi braci Coen na podstawie powieści Cormaca McCarthy'ego
2. Pociągi pod specjalnym nadzorem Jirego Menzla na podstawie prozy Bohumila Hrabala
3. Nosferatu – wampir Wernera Herzoga na podstawie „Drakuli” Brama Stokera
4. Lśnienie Stanleya Kubricka na podstawie prozy Stephena Kinga
5. Tron we krwi Akiro Kurosawy na podstawie "Makbeta" Williama Szekspira
6. Imię róży Jeana-Jacquesa Annauda na podstawie powieści Umberto Eco
7. Lot nad kukułczym gniazdem Milosa Formana na podstawie książki Kena Keseya
8. Ojciec chrzestny - trylogia Mario Puzo w reżyserii Francisa Forda Coppoli.
9. Czas apokalipsy - adaptacja powieści Josepha Conrada "Jądro ciemności" w reżyserii Francisa Forda Coppoli.
10. Rękopis znaleziony w Saragossie Wojciecha Jerzego Hasa na podstawie powieści Jana Potockiego.
Oprócz "Rękopisu znalezionego w Saragossie" warto także pamiętać o innych adaptacjach filmowych polskiej literatury. Kilka z tych filmów zostało nominowanych do Oscara w kategorii film nieanglojęzyczny. Wśród nich znalazł się „Faraon” (1966) w reżyserii Jerzego Kawalerowicza, „Potop” (1974) w reżyserii Jerzego Hoffmana, „Noce i dnie” (1975) w reżyserii Jerzego Antczaka oraz „Ziemia obiecana” (1976) i „Panny z Wilka” (1979) w reżyserii Andrzeja Wajdy.
Jarosław Olczak
BIBLIOGRAFIA
WYSŁOŁUCH Seweryna, Adaptacja filmowa jako przekład intersemiotyczny. Literatura a sztuki wizualne, Poznań 1994
WERNER Andrzej, To jest kino, Warszawa 1999