Napisane przez J. Olczak.

SŁOWNIK POJĘĆ: MALARSTWO I GRAFIKA

 

AKT                                                                                                                                                                                  Przedstawienie nagiej postaci w sztuce, najczęściej wykonane w oparciu o studium z żywego modela. Po raz pierwszy nagość w sztuce przedstawił Praksyteles z Aten rzeźbiąc obnażoną Afrodytę – boginię miłości. Od czasów renesansu akt jest najpopularniejszym tematem sztuki.

Francisco Goya, Maja naga, 1800-1803

AKWAFORTA
Inaczej kwasoryt. Technika, w której rysunek przenosi się na płytkę metalową zabezpieczoną kwasoodpornym werniksem, czyli przezroczystą warstwą ochronną. "Rysowanie" polega  na usunięciu igłą warstwy werniksu i odsłonięciu powierzchni metalu. Następnie płytkę zanurza się w kwasie. W miejscach, z których usunięto werniks, powstają wytrawione zagłębienia. Grubość kreski zależy od czasu trawienia.
Technika akwaforty została wynaleziona na przełomie XV i XVI wieku, a spopularyzowano ją w XVI wieku. Najbardziej znanym twórcą posługującym się tą techniką jest Albrecht Durer i Rembrandt.

Rembrandt, Żebracy przyjmujący jałmużnę w drzwiach domu, 1648, akwaforta i sucha igła.

AKWARELA
Technika malarska wymagająca dużej precyzji, polegająca na malowaniu  farbami wodnymi na podłożu (pergamin, papier, jedwab), którego kolor prześwieca przez pigment;  w średniowieczu stosowana w iluminacji, w renesansie służyła do wykonywania szkiców, od XVII w. popularna jako technika samodzielna .
Akwarela to także  nazwa obrazów wykonywanych tą techniką. Obrazy malowane akwarelami mają zwykle delikatną kolorystykę.

Julian Fałat , Widok na Tatry, ok.1910


ASAMBLAŻ
Z fr. assemblage – zbieranie, gromadzenie, zbiór – dzieło złożone ze specjalnie spreparowanych czy przystosowanych (poprzez m.in. pomalowanie, połączenie z czymś, zniszczenie) przedmiotów codziennego użytku, bezużytecznych fragmentów rzeczy, znalezionych odpadków. W sztuce wizualnej stanowi kompozycję z przedmiotów gotowych oraz trójwymiarową odmianę kolażu.

Władysław Hasior, Pałac sprawiedliwości (Urząd), 1973, asamblaż



BATALISTYKA (MALARSTWO BATALISTYCZNE)
Rodzaj malarstwa historycznego, rysunku lub grafiki, którego tematem są sceny bitewne, wojny, życie obozowe wojowników. Temat pojawił się w malarstwie wazowym starożytnej Grecji. W renesansie głównym twórcą batalistycznym był Paolo Ucello. Polscy artyści popularyzujący ten temat to m.in. Juliusz i Wojciech Kossakowie oraz Jan Matejko.

Juliusz Kossak, Krzysztof Gniewosz ginący w obronie chorągwi pod Chocimem, 1892

 BARWA

Wrażenie wzrokowe wywołane falami świetlnymi. Wrażenie danej barwy można wywołać falą świetlną o odpowiedniej długości, jak i zmieszaniem w odpowiedniej proporcji trzech barw podstawowych.
Koło barw
Mamy trzy kolory podstawowe poprzez mieszanie których, uzyskujemy poszczególne barwy różniące się chociażby nasyceniem czy jasnością. Barwy podstawowe, to: czerwony, żółty i niebieski. Składając ze sobą te kolory w różnych proporcjach uzyskamy poszczególne barwy proste (uzyskane poprzez rozszczepienie światła w pryzmacie) i barwy złożone (mieszanina barw prostych). Efektem zmieszania kolorów w układzie światła emitowanego (mieszanie addytywne) daje w efekcie barwę białą. Natomiast zmieszanie pigmentów (mieszanie subtraktywne) daje barwę czarną.
Podział barw
  • Barwy proste (monochromatyczne, widmowe) - barwy otrzymane z rozszczepienia światła białego. 

  • Barwy złożone - barwy składające się z mieszaniny barw prostych w dowolnych proporcjach, czyli z mieszaniny fal elektromagnetycznych o różnych długościach z zakresu promieniowania widzialnego.
  • Barwy achromatyczne (barwy niekolorowe) - wszystkie barwy nie posiadające dominanty barwnej, a więc kolory: biały, czarny, oraz wszystkie stopnie szarości.
  • Barwy chromatyczne (barwy kolorowe) - wszystkie kolory, w których można wyróżnić dominantę, choćby niewielką, jakiejś barwy.
  • Barwy podstawowe – to zestaw trzech barw, których nie można uzyskać poprzez mieszanie innych (czerwona, niebieska, żółta)
  • Barwy pochodne– to zestaw trzech barw,uzyskanych z połączenia parami barw podstawowych (fioletowy, pomarańczowy, zielony)
  • Barwy czyste– to zestaw sześciu barw: trzech podstawowych i trzech pochodnych
  • Barwy złamane- uzyskujemy dodając do każdej z farb o barwie podstawowej i pochodnej odrobinę farby o barwie dopełniającej 
  • Barwy dopełniające to pary barw dopełniające się do achromatyczności. Najczęściej są przedstawiane jako barwy leżące naprzeciwko siebie w kole barw.
  • Barwy ciepłe– to zakres barw od purpury po żółcień, dające wrażenie ciepła i postrzegane w obrazach, jako charakterystyczne dla planów bliższych.
  • Barwy zimne– to zakres barw od fioletu po zieleń, dające wrażenie zimna i postrzegane jako barwy dalszego planu.
 
Gama barwna
To inaczej koloryt, grupa barw tworzących ogólny ton kompozycji. Stanowi ona najistotniejszy element kolorystyki obrazu. Rozróżniamy gamę zharmonizowaną (przewaga kolorów ciepłych, zimnych, neutralnych), zróżnicowaną (szeroka gama z licznymi kontrastami), z akcentem barwnym.
  • wąska gama barw zimnych 
Autoportret w zielonym bugatti- Tamara Łempicka
  • wąska gama barw ciepłych
Słoneczniki- Vincent van Gogh
  • szeroka gama barwna
Płacząca kobieta- Pablo Picasso
  • gama barw neutralnych
Śpiąca Cyganka- Henri Julien Félix Rousseau
  • akcent kolorystyczny
Kwiaty- Andy Warhol

hasło opr. na podstawie artykułu Teoria barw [http://historia-s-z-t-u-k-i.blogspot.com]


DRIPPING
Kierunek współczesnego malarstwa, w którym w spontanicznym procesie powolnymi ruchami rozpryskiwano lub z dziurkowanego pojemnika lano po kropli farbę na rozłożony na podłodze przeważnie dużych rozmiarów ekran. Powstające w ten sposób obrazy rodziły się całkowicie w podświadomości, jako przypadkowy rezultat uprzednich rytmicznych ruchów wypełnioną farbami puszką. Za twórcę tej metody uchodzi malarz amerykański Jackson Pollock, który był głównym przedstawicielem action painting.

Jackson Pollock podczas pracy  nad obrazem Numer 32; 1950


DRZEWORYT
Najstarsza technika artystycznej grafiki powielanej, znana w Europie już od ok. 1400 r.  Funkcję płyty spełnia klocek drzeworytniczy, na którym wyrysowuje się pożądany wzór. Potem ostrymi nożami i żłobkami usuwa się te miejsca, które nie mają być odbite w druku. Właściwy rysunek pozostaje na podwyższeniu i po nałożeniu farby można przenosić go na papier jak wzór z pieczęci. Ta technika, wypróbowana już zresztą wcześniej przy drukowaniu tkanin, zyskała na znaczeniu dopiero wtedy, gdy w 1390 r. w Niemczech rozpoczęła pracę pierwsza papiernia. Był to okres druków ulotnych, które dzięki technice drzeworytniczej mogły powstawać względnie szybko. Te nowe możliwości rozpowszechniania rysunków przyciągały wybitnych niemieckich mistrzów końca XV w. - H. Holbein Młodszy, L. Cranach Starszy  i przede wszystkim A. Dürer, którzy wynieśli drzeworyt na niespotykane już później artystyczne wyżyny.

Albrecht Dürer, Jeźdźcy Apokalipsy , 1497-98

DYWIZJONIZM                                                                                                                                                             Metoda podziału plamy barwnej zastosowana najpierw przez  impresjonistów (rozwinięta przez neoimpresjonistów w technikę pointylizmu). Stosowana w celu oddania bogactwa wrażeń barwnych. Polega na tworzeniu plamy barwnej z kładzionych oddzielnie obok siebie drobnych, nieregularnych plamek farby i ograniczeniu palety do czystych barw widma słonecznego. Plamki farb wzajemnie oddziałują na siebie i przy patrzeniu na obraz z pewnej odległości łączą się w siatkówce oka patrzącego, wywołując wrażenie intensywnych, świetlistych plam barwnych, niemożliwych do osiągnięcia przez mieszanie farb na palecie. Technika spopularyzowana przez Claude'a Moneta.

Claude Monet, Japoński mostek w Giverny, 1890


ENKAUSTYKA
Technika malarska znana już w starożytności. Enkaustyka polegała na stosowaniu farb w spoiwie z wosku pszczelego, czasem z dodatkiem olejów schnących dla zwiększenia płynności farby. Farby nakładano na podłoże w stanie płynnym, przy pomocy podgrzewanych metalowych łopatek (cauterium). Znana była też metoda nanoszenia farb pędzlami, bardziej wygodna w wypadku malowania większych obrazów.
Enkaustykę stosowano zarówno w malarstwie sztalugowym (podłożem były zwykle tablice drewniane), jak i ściennym. Malowidła ścienne wykonywano przy użyciu tzw. wosku punickiego (wosk pszczeli gotowany długo z wodą morską), który łączył się na trwałe z wapiennym tynkiem. Gotowe malowidło polerowano do połysku. Technika enkaustyki była trudna i powolna, dawała jednak dobre rezultaty: obraz był trwały, odporny na wilgoć, a kolory zyskiwały blask i głębię. Wadą była mała odporność na wyższe temperatury.

Fajumskie portrety, portret kobiety, I/II w.


FAKTURA
Charakterystyczny sposób ukształtowania powierzchni obrazu. Na fakturę dzieła sztuki w malarstwie wpływ ma bardzo wiele czynników, m.in. rodzaj podobrazia, rodzaj farby i ewentualne dodatki, które się w niej znajdują, sposób jej nakładania, zastosowane techniki.

Vincent Van Gogh, fragment obrazu Pole pszenicy ze żniwiarzem, 1889


FRESK
Z wł. fresco - świeży. Malowidło ścienne wykonane na mokrym tynku. Inne nazwy to al fresco i buon fresco. Potocznie określeniem fresk nazywa się wszelkie malowidła ścienne, wykonane różnymi technikami. Prawidłowo jednak nazwa fresk odnosi się tylko do tych, które zostały wykonane na mokrym tynku. Fresk jest trwały, bo spaja się z podłożem, w ten sposób uzyskuje się trwałe, intensywne barwy.

fragm. fresku z Kolegiaty w Tumie


FROTAŻ (FROTTAGE)
Technika współczesnej grafiki, wynaleziona w latach dwudziestych XX w. przez Maxa Ernsta (niemieckiego malarz, grafika i pisarza; jednego z głównych przedstawicieli surrealizmu). Spopularyzowana przez surrealistów; polega na odwzorowaniu różnych faktur przez przykrywanie wybranej powierzchni arkuszem papieru i pocieraniu go ołówkiem, kredką lub węglem. Uzyskany w ten sposób "odcisk" najczęściej jest poddawany modyfikacjom lub uzupełnieniom
Ernst zastosował ją także w malarstwie olejnym, odpowiadając tym samym na postulaty surrealistów domagających się niekontrolowanego procesu twórczego.

Max Ernst, The Wheel of Light,  1926


GWASZ
Farba wodna z domieszką kredy lub bieli  nadającej jej właściwości kryjące, oraz gumy arabskiej będącej spoiwem. Znana w Europie od średniowiecza, stosowana głównie w XVII i XVIII wieku, choć jest ona popularna do dzisiaj. Mianem tym określa się także technikę malowania gwaszami, a także same obrazy nimi namalowane. Gwasz jest kryjącą farbą wodną, podobną do akwareli.

Henri Matisse, Smutek króla, 1952

HORYZONTALIZM                                                                                                                                                               Zasada komponowania obrazu polegająca na akcentowaniu kierunków poziomych.

Andrea del Castagno, Ostatnia Wieczerza, 1445-50



ILUZJONIZM
W malarstwie jest to dążenie do oddania złudzenia rzeczywistości poprzez stosowanie zasad perspektywy dla zbudowania wrażenia przestrzeni. Malarstwo iluzjonistyczne zdominowało barokowe malarstwo ścienne, w którym prześcigano się w najwymyślniejszych skrótach perspektywicznych potrzebnych dla uzyskania wrażenia głębi. Malarstwo ścienne zwykle przedstawiało iluzjonistycznie różne fragmenty architektury często połączone z pejzażem lub z martwą naturą.

                                Andrea Mantegna, Oculo Circolare della Camera degli Sposi, 1475



KOLAŻ (COLLAGE)
Technika artystyczna polegająca na formowaniu kompozycji z różnych materiałów i tworzyw (gazet, tkaniny, fotografii, drobnych przedmiotów codziennego użytku itp.). Są one naklejane na płótno lub papier i łączone z tradycyjnymi technikami plastycznymi (np. farbą olejną, farbą akrylową, gwaszem).
Słowo "kolaż" pochodzi z francuskiego "coller" ("klej"). Termin ten został użyty po raz pierwszy przez Georges Braque'a a także Pablo Picasso na poczatku XX wieku, kiedy ta starożytna technika, znana w Chinach 200 p.n.e., stała się częścią sztuki nowoczesnej.

Kurt Schwitters, The Proposal', 1942

LINORYT
To technika graficzna należąca do technik druku wypukłego, również odbitka uzyskana tą techniką. Linoryt podobny jest do drzeworytu, z tą różnicą, że rysunek zamiast w drewnie żłobi się w linoleum. Do opracowania matrycy używa się dłut, noży i innych narzędzi umożliwiających cięcie materiału. Odbitki wykonuje się na prasie ręcznej lub za pomocą kostki introligatorskiej.



LITOGRAFIA
Technika graficzna zaliczana do druku płaskiego, gdzie rysunek przeznaczony do powielania wykonuje się na kamieniu litograficznym, także odbitki wykonane tą techniką.
W klasycznej litografii rysunek nanosi się zatłuszczającą kredką lub tuszem litograficznym na kamień — gładko wypolerowany lub przetarty ostrym piaskiem, co daje efekt gruboziarnistej faktury na odbitce. Po wykonaniu rysunku powierzchnia kamienia jest zakwaszana słabym roztworem kwasu azotowego i gumy arabskiej. Odbitki wykonuje się przykładając zwilżony papier do kamienia stanowiącego matrycę i odbijając na prasie litograficznej, która ze względu na kruchość kamienia skonstruowana jest inaczej niż prasa używana w technikach metalowych.

 Eugène Delacroix, litografia do Fausta przedstawiająca spotkanie Fausta i Mefisto, 1825



LUMINIZM
Z łac. lumen = światło. W malarstwie sposób kształtowania kompozycji za pomocą gry światła, ożywia obraz wywołując nastrój albo potęgując efekt dramatyzmu lub tajemniczości; szczególnie charakterystyczny dla malarstwa barokowego; stosowali go Caravaggio, Rembrandt, Stomer.

Matthias Stomer, The Annunciation, ok. 1633-38


MARINA (MALARSTWO MARYNISTYCZNE)
Temat w malarstwie przedstawiający pejzaż, którego głównym składnikiem jest morze, widok portu, plaża, statki, morskie bitwy. Rozwinął się w krajach związanych z morzem o tradycjach żeglarskich. Jako odrębny gatunek występuje od XVII wieku.

Antonie van Beerstraten, Na redzie, XVII w.


MARTWA NATURA
W malarstwie ukazanie grupy przedmiotów, ułożonych atrakcyjnie pod względem kompozycyjnym, w ciekawej scenerii świetlnej i kolorystycznej. Jako samodzielny temat zaczęła funkcjonować we Włoszech na początku XVI wieku. Jako odrębny gatunek malarstwa rozwinęła się przede wszystkim we Flandrii i Holandii w XVII wieku.

Willem Claesz Heda, Martwa natura z cytryną, 1631

MIEDZIORYT
Dawne nazwy sztych, kopersztych, łac. cuprum - miedź, niem. Kupferstich. To technika graficzna wklęsła, najstarsza technika graficzna na metalu, stosowana już w XV wieku. Wywodzi się prawdopodobnie z próbnych odbitek otrzymywanych przy stosowaniu techniki niella.
Rysunek wykonuje się rylcem na wypolerowanej płycie miedzianej, z tym że najpierw wycinane są ogólne kontury, później wypełniane modelunkiem. Płytę pokrywa się farbą, po czym usuwa się jej nadmiar tak, że farba pozostaje jedynie w wyżłobionych rowkach. Następnie rycinę odbija się na prasie. Odbitka z takiej matrycy charakteryzuje się cienką ostro zakończoną kreską i nazywana jest również miedziorytem. W XVI - XVIII w. ryciny miedziorytnicze pełniły funkcję ilustracji książkowej oraz planszy kartograficznej.

Pontius Paulus, Wstrętna starcza miłość, 1624, wg Peter Paul Rubens, miedzioryt




MOZAIKA
Mozaika to dekoracja w postaci ornamentu lub obrazu, wykonana z drobnych, o różnej kolorystyce  i kształcie kamyczków, kawałków szkła, ceramiki, kamieni szlachetnych, półszlachetnych. Elementy są przyklejone do podłoża np. przez ułożenie na niezwiązanej zaprawie, żywicy pochodzenia roślinnego. Stosowana jest do zdobienia posadzek, ścian w budownictwie sakralnym i świeckim, mebli (zwłaszcza blatów stołów, biurek).
Technika znana była już w starożytności. Najstarsze, znalezione pochodzą sprzed pięciu tysięcy lat (Uruk). W starożytnej Grecji pierwsze mozaiki układano z otoczaków znalezionych na brzegach rzek i morza. Technika ta zwana była "opus barbaricum". Mozaiki miały kolorystykę biało-czarną z mniejszymi polami żółtymi, brązowymi i czerwonymi. W okresie hellenistycznym stosowano technikę "opus segmentatum", polegającą na zastosowaniu odpadów kamiennych powstałych przy pracach rzeźbiarskich i kamieniarskich. Kolejnym krokiem było zastosowanie regularnych płytek, kostek z marmuru i innych kamieni, nawet kamieni szlachetnych, kamieni półszlachetnych, złota – przykładem jest znana mozaika w Tychach – Rubinowe Tychy. Chcąc jak najdokładniej odwzorować obraz używano niejednokrotnie bardzo małych elementów, nawet o krawędzi 1 mm. Technika ta znana była pod nazwą "opus vermiculatum" (łac. vermis – robak). Zachowały się do czasów współczesnych mozaiki w Pompejach, będące przykładem zastosowania tej techniki.

Rzymianie na łodzi odbijają od brzegów Afryki, mozaika z Casal na Sycylii, III – IV w. n.e.


 NOKTURN
Z łac. nocturnus – nocny, od nox, noctis – noc.  Obraz przedstawiający scenę nocną, zwłaszcza w przyrodzie. Pierwszym twórcą znanym z obrazów nocnych był Caravaggio, który spopularyzował w Europie malarstwo wysokiego kontrastu, np. Powołanie świętego Mateusza z 1599 roku. To właśnie uczniowie Caravaggia są twórcami tzw. maniera tenebrosa, stylu akcentującego ciemność i silne kontrasty świetlne (w tym stylu tworzył np. Jose de Ribera). Nokturn w pełni tego słowa pojawił się w romantyzmie. Malarze w tym okresie uwielbiali niedoświetlenie i noc, które utożsamiali z siedliskiem uczuć i nieznanego. Zwrócili się też ku przyrodzie ( np. Caspar David Friedrich jest autorem wielu nokturnów, m.in. Drzew w świetle księżyca).

Józef Pankiewicz, Rynek Starego Miasta w Warszawie, 1892

OLEJ (MALARSTWO OLEJNE)
Jest najbardziej rozpowszechnioną techniką malarską przy użyciu farb olejnych.
Polega ono na pokrywaniu naprężonego i zagruntowanego płótna, gładkiej deski, lub innego podobrazia farbami, w skład których wchodzi olej lniany lub rzadziej inne roślinne oleje schnące (konopny, makowy) i odpowiednie pigmenty. Sporadycznie stosowany był też wosk, który pełnił funkcję stabilizatora spowalniającego oddzielanie się oleju lnianego od pigmentów.
Istnieją (nie licząc technik eksperymentalnych) zasadniczo dwie podstawowe techniki malarstwa olejnego:
•    klasyczna (warstwowa, laserunkowa) rozwijana od XV/XVI wieku jako naturalne następstwo technik temperowych. Polega na nakładaniu na barwną zaprawę (podkład, grunt) cienkiej, monochromatycznej podmalówki temperowej lub olejnej, następnie tzw. imprimitury (warstwy barwnego werniksu), a następnie kilku lub kilkunastu warstw półkryjących lub przezroczystych (laserunkowych) farb olejnych albo olejno-żywicznych (z dodatkiem naturalnych żywic lub balsamów). Obrazy malowane tą techniką mają wyjątkowo wyrafinowaną kolorystykę i niezwykłą głębię kolorów. Współcześnie jest ona (ze względu na pracochłonność i wysokie ceny niezbędnych materiałów) używana dość rzadko, gł. do tworzenia kopii i pastiszy dawnego malarstwa
•    alla prima ("od pierwszego razu"), rozwijana od XVIII wieku, polega na realizacji zamysłu twórczego przez położenie jednej, nieraz bardzo grubej i modelowanej ruchem twardego pędzla ew. szpachli (impasto) warstwy kryjących farb olejnych, mieszanych czasem bezpośrednio na obrazie. Odmianą tej techniki jest pointylizm (stworzony przez Georges'a Seurata, stosowany przez postimpresjonistów).

Vincent van Gogh, Gwiaździsta noc, 1889  (olej na płótnie)



PASTEL
Technika malarska oraz środek rysunkowy i malarski w formie kolorowego sztyftu, kredki lub ołówka, służący do nanoszenia kolorowych pigmentów na podłoże. Wytwarza się go poprzez zmieszanie pigmentu, kredy i spoiwa z gumy. Mieszaninę formuje się w wałeczki, a następnie pozostawia do wyschnięcia. Przed wyschnięciem pastele mają konsystencją ciasta, stąd nazwa (wł. pasta — ciasto).
Ta technika subtelnych barw i miękkich przejść znana była już od XV w. ale stała się modna dopiero w okresie rokoka dzięki pełnym wdzięku portretom R. Carriery i J.-E. Liotarda. Następny okres rozwoju pasteli nastąpił dopiero pod koniec XIX w. wraz z francuskim impresjonizmem; największym mistrzem tej techniki wśród impresjonistów byli A. Renoir i  E. Degas.

Edgar Degas, Primabalerina (balet) , 1876-1877


PENDANT
W sztukach plastycznych dzieło, będące dokładnym odpowiednikiem kompozycyjnym drugiego dzieła. W malarstwie są to dwa obrazy tych samych rozmiarów, o zbliżonym temacie, kompozycji i kolorycie, przeznaczone do ekspozycji razem (np. symetrycznie).

Francesco Goya - Portret Marii Teresy de Vallabriga (1783); Portret infanta Ludwika Antoniego (1783)




PERSPEKTYWA
Określenie stosowane w architekturze, malarstwie, fotografii i innych sztukach wizualnych oznaczające sposób oddania trójwymiarowych obiektów i przestrzeni na płaszczyźnie. Istnieje kilka rodzajów perspektywy:

  • linearna; zbieżna (czołowa, boczna, ukośna, żabia (punkt widzenia położony nisko) i ptasia (punkt widzenia położony wysoko)- Istotą perspektywy jest rzutowanie wszystkich punktów przestrzeni na płaszczyznę lub inną powierzchnię, względem pewnego punktu zwanego środkiem perspektywy.
Idealne miasto- Pierro della Francesca
  • barwna (malarska)- wykorzystuje zjawisko optyczne, które polega na złudzeniu, że pewne kolory zdają się być bliżej lub dalej od obserwatora, choć w rzeczywistości są tak samo oddalone. Kolory zimne wydają się oddalać, a ciepłe zbliżać
Góra Świętej Wiktorii- Paul Cézanne
  • powietrzna- w miarę oddalania się w kierunku horyzontu zwiększa się warstwa powietrza między obiektem a obserwującym. Wraz ze zwiększaniem się odległości tony i barwy bledną i stają się jaśniejsze, bardziej niebieskawe, a kształty przedmiotów stają się mniej wyraźne, jakby zamglone.
Wędrowiec przed morzem mgły  Caspar David Friedrich
  • odwrócona- sposób oddania trójwymiarowych przedmiotów na płaszczyźnie, polegający na tym, że punkt zbiegu linii perspektywicznych znajduje się przed płaszczyzną obrazu, a nie, jak w perspektywie linearnej, za nią. Przedstawione obiekty rozszerzają się w miarę ich oddalenia od obserwatora. Perspektywa odwrócona stosowana jest m.in. w pisaniu ikon.
Ewangelista Łukasz piszący ikony
  • intencjonalna, hieratyczna- osoba najważniejsza na obrazie przedstawiona jest w skali większej niż otoczenie.

Leonardo da Vinci,  Ostatnia wieczerza, 1495- 1498 , perspektywa linearna zbieżna


   

PIGMENT
Kryjąca substancja barwiąca. Drobno zmielona substancja stała, nierozpuszczalna i najczęściej nieprzezroczysta, zabarwiająca sobą powierzchnię pokrywanej substancji. Zazwyczaj są to rozdrobnione minerały. W farbach dla oszczędności stosuje się pigmenty razem z wypełniaczami. Ziarna wypełniacza są wielokrotnie większe od ziaren pigmentów, które wypełniacz pokrywają tworząc w ten sposób większą powierzchnię kryjącą.


POINTYLIZM                                                                                                                                                                           Z francuskiego pointiller - kropkować, punktować. Wywodzący się z impresjonizmu kierunek w malarstwie, którego technika polega na pokrywaniu płaszczyzn punkcikami czystej, niemieszanej farby; puentylizm. Technika ta bazowała na XIX i XX-wiecznych odkryciach z zakresu optyki, wskazujących, iż niewielkie płaszczyzny czystych kolorów położone obok siebie, a oglądane z oddali, mieszają się "w oku" tworząc inny kolor. Przyjmuje się, że twórcą puentylizmu był Georges Seurat.

Georges Pierre Seurat, Wieża Eiffla, 1889


POLICHROMIA
Wielobarwna ozdoba malarska ścian, sufitów, podniebienia sklepień, rzeźb stosowana do dekoracji wewnętrznych i zewnętrznych. Polichromie wykonywano nie tylko na materiałach kamiennych i tynkach, ale także na drewnie, wewnątrz i na zewnątrz pomieszczeń w budownictwie sakralnym i świeckim.
Szczególnym rodzajem polichromii jest tak zwana polichromia patronowa. Powstaje ona dzięki wykorzystaniu szablonów zwanych patronami. W Polsce najlepiej zachowane przykłady polichromii patronowej znajdują się w drewnianych kościołach w Dębnie Podhalańskim, Łopusznej, Lipnicy Dolnej także w kościele w Strzelcach Wielkich w woj. małopolskim.

 

Polichromia kościoła w Słopanowie


SFUMATO 
określenie techniki modelowania elementów obrazu polegającej na miękkich przejściach światłocieniowych aż do zatarcia konturów, dający efekt mgły na obrazie (charakterystyczna cecha obrazów Leonarda da Vinci).

Leonardo da Vinci, Mona Lisa, 1503


STUDIUM
znaczenie związane ze sztukami plastycznymi: studium stanowi rodzaj wielogodzinnej pracy twórczej, polegającej na stopniowym pogłębianiu zainteresowania studiowanym obiektem i przekazywaniu go w formie rysunku lub obrazu.

Pablo Picasso, Głowa byka, 20.05.1937, z serii 42 studiów przygotowawczych do kompozycji Guernica

SZTAFAŻ                                                                                                                                                                 Upiększenie pejzażu poprzez wprowadzenie do niego postaci, zwierząt, niewielkich scen rodzajowych w celu ożywienia lub pogłębienia treści obrazu Zazwyczaj drobne elementy dopełniające główny temat obrazu.

Franciszek Ksawery Lampi, Krajobraz górski z wodospadem (Zachód słońca), ok. 1820



TEMPERA
Technika malarska polegająca na użyciu farb, które mają jako spoiwo emulsję bazującą na żółtku jajek. Farby temperowe schną bardzo szybko, nie umożliwiają oddawana łagodnych przejść barw, więc malowane nimi obrazy sprawiają wrażenie stosunkowo surowych. Dla wzmocnienia siły światła pokrywano je firnisem. W średniowieczu temperę stosowano zarówno w malarstwie ściennym i tablicowym, jak do malowania miniatur. W XV w. temperę usunęła w cień zdobywająca coraz większą popularność technika olejna.

                                    Sandro Botticelli, Narodziny Wenus, ok. 1485, tempera na płótnie




TENEBRYZM
Sposób ujęcia obrazu, polegający na użyciu ciemnej tonacji barwnej, w której postacie i przedmioty wydobyte są z mrocznego tła ostrym światłocieniem. Tenebryzm stosowany był w malarstwie północnowłoskim II połowie XVI wieku (maniera tenebrosa) i w malarstwie barokowym, zwłaszcza przez Caravaggia (caravaggionizm), Georgesa de La Tour i Rembrandta.

Georges de La Tour, Sen świętego Józefa, ok. 1640

WEDUTA
Dzieło malarskie, rysunek, grafika, fotografia ukazujące widok miasta; jest rodzajem pejzażu, który może być połączony z mariną (widok portu i zabudowań nadbrzeżnych, mostków itp.) lub zawierać sztafaż. Weduta pojawiła się już w starożytności, ale stanowiła jedynie tło. Jako samodzielny gatunek występuje od XVII w.

Bernardo Bellotto, Ulica Długa w Warszawie, 1777


WERNIKS
Przezroczysta substancja, gł. żywiczna, stosowana w malarstwie i grafice, w malarstwie temperowym , a zwłaszcza olejnym, nakładany jako ostatnia warstwa. Służy do zabezpieczana obrazów przed wpływami atmosferycznymi i do nakładania barwom połysku i głębi; nadmiar wilgoci w atmosferze powoduje rozkład werniksu, który traci przezroczystość. W technikach graficznych posługujących się trawieniem (np. akwaforta, akwatinta) werniks służy do pokrywania fragmentów płyt metalowych w celu ochronienia tych partii przed działaniem kwasu .

nakładanie werniksu

 WITRAŻ
Ozdobne wypełnienie okna lub rozety wykonane z kawałków kolorowego szkła wprawianych w ołowiane ramki, stosowane głównie w kościołach. Ramki stanowią kontur rysunku, kreskowanie na szkle lub malowanie na nim przeźroczystymi farbami podkreśla charakterystyczne elementy (głowę, oczy, ręce, fałdowanie szat, cieniowanie figur itp.). Technika witrażu znana była od wczesnego średniowiecza, a rozwinęła się w sztuce gotyckiej. Renesans witrażownictwa nastąpił na przełomie wieków XIX i XX w sztuce secesji. W średniowieczu witraże pełniły również funkcje dydaktyczne, miały za zadanie przekazywanie treści religijnych ludziom nie znającym pisma. Rozkwit witrażownictwa nastąpił w okresie gotyku.

Stanisław Wyspiański, Bóg Ojciec - Stań się! (witraż w kościele Franciszkanów w Krakowie), 1897-1904


WERTYKALIZM
Zasada kompozycyjna polegająca na wydobywaniu i podkreślaniu pionowych osi kompozycji.

Rogier van der Weyden,  Chrystus na krzyżu z Maryją i św. Janem, ok. 1460

Jarosław Olczak

BIBLIOGRAFIA

  • Słownik terminologiczny sztuk pięknych, red. S. Kozakiewicz, Warszawa: Wydaw. Nauk. PWN, 2011,
  • Słownik wiedzy o kulturze, Warszawa: Arkady, 2009,
  • Słownik wyrazów obcych PWN, red. Mirosław Bańko, Warszawa: Wydaw. Nauk. PWN, 2005.
  • http://historia-s-z-t-u-k-i.blogspot.com

     

 

Drukuj E-mail